تصادفی بودن یک نمونه فقط از طریق فرایند نمونه گیری آن مشخص می شود. در نمونه گیری های احتمالی یا تصادفی، براساس قوانین احتمالات انتخاب نمونه به عمل می آید.
انتخاب نمونه و جمع آوری داده ها به گونه ای که بتوان نتایج حاصل را با احتساب اندازه های خطا (که با استفاده از روشهای آماری تعیین می شوند) به یک جامعه بزرگ تعمیم داد.
نمونه گیری تصادفی به این علت که اساس آن استفاده از روش های آمار استنباطی است در سایر روش ها ترجیح دارد.
اگر فرایند انتخاب نمونه از جامعه به روش غیر تصادفی انجام شود (یعنی انتخاب نمونه ای که آگاهانه و یا نااگاهانه تحت تأثیر قضاوت انسان باشد) یا نمونه ای قصد شده که همان نمونه گیری در دسترسی است، در این صورت انتخاب تصادفی، معنا و مفهوم خود را از دست می دهد.
انتخاب نمونه، باید از میزان سوداری و خطای انتخاب نمونه از جامعه هدف پژوهشی بکاهد.
انواع نمونه گیری های تصادفی یا احتمالی عبارت است از:
الف) نمونه گیری تصادفی ساده :
ب) نمونه گیری تصادفی منظم یا نظام مند (سیستماتیک ۳۲۱)
ج) نمونه گیری تصادفی متناسب با حجم (طبقه ای)
د) نمونه گیری خوشه ای
ه) نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای
در تمام این روش ها، نمونه به صورت تصادفی انتخاب می شود. J نمونه انتخاب شده تا حد زیادی معرف جامعه بزرگتر بوده و یافته های حاصل مطالعه گروه های نمونه را می توان با میزان قابل قبولی از خطا، به جامعه بزرگتر تعمیم داد.
جهت آشنایی بیشتر، هریک از این روش ها در مقالات دیگر سایت توضیح داده می شود.
۲. نمونه گیری غیر تصادفی (غیر احتمالی)
در فرایند پژوهشی و به منظور انتخاب نمونه، شرایط نمونه گیری تصادفی همیشه امکان پذیر نیست، در نتیجه، پژوهشگر ناگزیر است از روشهای غیر تصادفی استفاده کند.
در نمونه گیری غیر احتمالی یا غیر تصادفی، چون انتخاب هریک از شرکت کنندگان نامشخص است، در این نمونه گیری بر خلاف نمونه گیری تصادفی، پاره ای از افراد شانس بیشتر و یا نامعینی برای انتخاب دارند و نمونه انتخاب شده معرف کمتر بوده و نتایج حاصله نیز قابل تعمیم نمی باشد.
در نتیجه، در روشهای غیر تصادفی، کمتر توان و قابلیت تعمیم دارد و تعمیم هایی که از این طریق صورت می گیرد می بایست از طریق دانش و شناخت فرد از موضوع، مورد پالایش قرار گیرد.
اما با توجه به برخی محدودیتها و موقعیتها در استفاده روش تصادفی، گاهی هم پژوهشگر چاره ای جز نمونه گیری به روش غیر تصادفی ندارد.
نمونه گیری غیر تصادفی، به چند دسته تقسیم می شود:
۱. نمونه گیری در دسترسی یا اتفاقی
۲. نمونه گیری هدفمند (تعمدی) یا قضاوتی
۳. نمونه گیری سهمیه ای
۴. نمونه گیری گلوله برفی یا افزایشی (زنجیرهای)
۵. نمونه گیری موردی (مطالعه موردی شناخته شده)
۶. نمونه گیری منطقه ای
۷. نمونه گیری چند درجه ای
در ادامه، هریک از این نمونه گیری توضیح داده می شود.